نورنیوز- گروه فرهنگی: تا برگزاری دور جدیدی از نمایشگاه بین‌المللی کتاب تهران، تنها 3 روز باقی مانده است. سی و ششمین رویداد بهاری کتاب ایران از 17 تا 27 اردیبهشت در محل مصلای تهران برگزار خواهد شد. این رویداد بزرگ، آوازه‌ای جهانی دارد و در کنار رخدادهایی قرار می‌گیرد که رسالت‌شان ویترین دادن به کتاب است. نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های جهانی کتاب، هرکدام ویژگی‌ها و نقاط قوت خاص خود را دارند. نمایشگاه تهران با هدف ترویج کتابخوانی و افزایش فروش کتاب در داخل کشور، فرصتی مهم برای ناشران ایرانی به‌شمار می‌آید. اما محدودیت‌ها و چالش‌هایی همچون نظارت‌های دولتی، مشکلات زیرساختی و محدودیت در تعاملات بین‌المللی، تأثیرات منفی بر آن می‌گذارند. نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های جهانی کتاب، هرکدام ویژگی‌ها و نقاط قوت خاص خود را دارند. نمایشگاه تهران با هدف ترویج کتابخوانی و افزایش فروش کتاب در داخل کشور، فرصتی مهم برای ناشران ایرانی به‌شمار می‌آید. اما محدودیت‌ها و چالش‌هایی همچون نظارت‌های دولتی، مشکلات زیرساختی و محدودیت در تعاملات بین‌المللی، تأثیرات منفی بر آن می‌گذارند. این نمایشگاه یکی از بزرگ‌ترین رویدادهای فرهنگی است که در آن ناشران، نویسندگان، مترجمان، و علاقه‌مندان به کتاب گرد هم می‌آیند تا آثار جدید را عرضه و معرفی کرده، فروش کتاب را افزایش دهند و از فرصت‌های شبکه‌سازی استفاده کنند. این نمایشگاه در کنار نمایشگاه‌های جهانی کتاب (مانند نمایشگاه‌های کتاب فرانکفورت، بولونیا، قاهره، دبی، لندن و پاریس و ...) نقش ویژه‌ای در صنعت نشر و پدیده‌ی کتاب ایفا می‌کنند. هریک از این رویدادهای کتاب‌محور، به رغم اشتراک‌شان در موضوع کتاب، ویژگی‌ها، رویکردها و اهداف کمابیش متفاوتی دارند و به این اعتبار، چالش‌های متمایزی را هم تجربه می‌کنند.
هدف و کارکرد اصلی نمایشگاه‌ها
نمایشگاه کتاب تهران، به عنوان یکی از مهم‌ترین رخدادهای مرتبط با موضوع کتاب، با تأکید بر فروش عمومی، اهداف اصلی خود را آشنایی مردم با تازه‌های نشر، ترویج فرهنگ کتابخوانی و نیز افزایش فروش کتاب قرار داده است. این رویداد در ایران، بیشتر به‌عنوان یک نمایشگاه فرهنگی و فروشگاه عمومی شناخته می‌شود که فرصت‌هایی برای خرید کتاب به قیمت‌های مناسب را برای مردم فراهم می‌آورد. طبق آمار اعلامی مسئولان، در نمایشگاه کتاب سال 1403، بیش از 3 و نیم میلیون جلد کتاب به ارزش 401 میلیارد تومان فروش رفت که رقم قابل توجهی برای صنعت نشر ایران است. در ایام 10 روزه نمایشگاه کتاب، به طور میانگین روزی 500 هزار نفر از این رویداد فرهنگی بازدید می‌کنند. این آمار در روزهای تعطیل به یک میلیون نفر نیز می‌رسد. به این اعتبار، نمایشگاه بین المللی کتاب تهران، یکی از مردمی‌ترین رخدادهای نمایشگاهی کتاب در سراسر جهان است.
در مقابل، نمایشگاه‌های جهانی کتاب همچون نمایشگاه فرانکفورت، لندن و پاریس بیشتر از جنبه‌های تجاری و حرفه‌ای مورد توجه قرار دارند. این نمایشگاه‌ها نه‌تنها برای عموم مردم بلکه برای ناشران، مترجمان و خریداران کتاب نیز فرصتی برای ایجاد تعاملات تجاری، خرید و فروش حقوق نشر (کپی‌رایت) و معرفی آثار به بازارهای جهانی فراهم می‌آورند. بنابراین، کارکرد غالب نمایشگاه‌های جهانی بیشتر بر مبادلات تجاری، حقوقی و تعاملات بین‌المللی در صنعت نشر متمرکز است.
در نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۳، بیش از ۳۵۰۰ ناشر داخلی و خارجی حضور داشتند و فروش این نمایشگاه حدود ۴۰ میلیارد تومان برآورد شد. اما در نمایشگاه کتاب فرانکفورت ۲۰۲۳، بیش از ۷۰۰۰ ناشر از بیش از ۱۰۰ کشور در این رویداد حضور داشتند. در نمایشگاه کتاب لندن ۲۰۲۴ هم، ۲۵۰۰ ناشر از ۵۰ کشور شرکت کردند و حدود ۲۶۵ میلیون دلار به‌عنوان معاملات حقوقی و فروش ناشران در این رویداد ثبت شد. در نمایشگاه فرانکفورت ۲۰۲۳، حدود ۱۵۰۰ قرارداد کپی‌رایت امضا شد، و حدود ۲۰۰ هزار نفر از ۱۳۰ کشور از آن بازدید کردند. این در حالی است که در نمایشگاه کتاب تهران ۱۴۰۳، تنها ۲۵۰ ناشر خارجی حضور داشتند که عمدتاً از کشورهای آسیایی و کشورهای همسایه ایران بودند. مقایسه این آمار به خوبی می‌تواند ماهیت و کارکرد این دو رویداد را روشن کند.
در نمایشگاه کتاب تهران، ناشران به‌ویژه ناشران کوچک و مستقل، درآمد اصلی خود را از فروش مستقیم کتاب‌ها به مردم تأمین می‌کنند. از آنجا که این رویداد عمدتاً با حمایت‌های دولتی و یارانه‌ها برگزار می‌شود، بسیاری از ناشران می‌توانند به‌طور نسبی کتاب‌های خود را با قیمت‌های پایین‌تری به فروش برسانند. این موضوع باعث افزایش حضور مردم در نمایشگاه و تقویت فرهنگ کتابخوانی می‌شود، ولی در عین حال وابستگی بیش از حد به این رویداد موجب می‌شود که ناشران به فروش فصلی متکی باشند.
اما در اکثر نمایشگاه‌های جهانی کتاب، منابع درآمدی ناشران به طور عمده از فروش حقوق نشر، حق ترجمه و قراردادهای بین‌المللی ناشی می‌شود. این نمایشگاه‌ها به‌عنوان بزرگ‌ترین رویدادهای تجاری نشر شناخته می‌شوند و بیشتر به‌دنبال تبادل کپی‌رایت و همکاری‌های تجاری بین ناشران از سراسر جهان هستند. همچنین، در این نمایشگاه‌ها، هزینه‌های شرکت برای ناشران بیشتر است و به‌طور معمول، این رویدادها به دلیل بهره‌مندی از حمایت‌های دولتی کمتر و بر پایه بخش خصوصی و حرفه‌ای برگزار می‌شوند.
نمایشگاه کتاب تهران،هرچند هرسال با تغییرات مهمی همراه می‌شود اما در مجموع، به‌صورت سنتی و نیمه‌صنعتی برگزار می‌شود و با اینکه سال به سال بهبودهای نرم‌افزاری در آن به عمل می‌آید اما در بسیاری از موارد زیرساخت‌ها و فناوری‌های روز در آن کم‌رنگ است. این نمایشگاه بیشتر به‌صورت فیزیکی و حضوری برگزار می‌شود و با اینکه چند سالی است سامانه‌های فروش مجازی در آن تعبیه شده اما همچنان ثبت سفارشات و فروش عمدتاً از طریق روش‌های سنتی انجام می‌گیرد. در حالی که در برخی نمایشگاه‌های جهانی ، سیستم‌های پیشرفته آنلاین، پلتفرم‌های دیجیتال و ابزارهای مدرن برای ثبت سفارشات، فروش آنلاین و ایجاد ارتباطات حرفه‌ای استفاده می‌شود. این رویکردها موجب تسهیل تعاملات بین‌المللی و افزایش بهره‌وری در روندهای تجاری می‌شود.
ابعاد بین‌المللی و تعاملات جهانی
در نمایشگاه کتاب تهران، به‌دلیل برخی محدودیت‌های سیاسی و تحریمی، تعداد ناشران خارجی، کم و در برخی ادوار بسیار معدود و انگشت شمار بوده است. حتی حضور ناشرانی از کشورهای خاص،معمولا تحت تأثیر سیاست‌های داخلی و خارجی قرار می‌گیرد. همچنین، تعاملات بین‌المللی ناشران و پدیدآورندگان کتاب، در این رویداد به‌دلیل نبود دسترسی آزاد به بازار جهانی نشر محدود است. نمایشگاه‌های جهانی، به طور معمول با حضور ناشرانی از کشورهای فراوان و غالبا بیش از ۱۰۰ کشور جهان برگزار می‌شوند. نمایشگاه فرانکفورت به‌عنوان بزرگ‌ترین رویداد کتاب در جهان، اکنون به مهم‌ترین مرکز تبادل حقوق کپی‌رایت در جهان تبدیل شده و بسیاری از قراردادهای ترجمه و همکاری‌های بین‌المللی در این رویداد بسته می‌شود. این نمایشگاه‌ها البته فرصتی برای ناشران ایرانی هم به‌شمار می‌آیند تا در صورت امکان، آثار خود را به بازار جهانی معرفی کنند، هرچند که این موضوع به دلیل محدودیت‌های مختلف با دشواری‌هایی روبه روست.
از این نکته نیز نمی‌توان غافل بود که در نمایشگاه کتاب تهران، نظارت دولتی بر محتوا و انتخاب آثار، قابل توجه و چشمگیر است. این نظارت‌ها به‌ویژه در زمینه ممیزی‌ها تأثیرگذار است و باعث کاهش تنوع فرهنگی و محدودیت در پذیرش آثار از برخی کشورها و ناشران می‌شود. این محدودیت‌ها می‌توانند بر تنوع محتوایی نمایشگاه تأثیر منفی بگذارند. در مقابل، در نمایشگاه‌های جهانی کتاب، از این جهت فضای آزادتر و متنوع‌تری برای حضور ناشران از کشورهای مختلف وجود دارد. این نمایشگاه‌ها معمولاً و به نحو آشکار تحت تأثیر سیاست‌های دولتی قرار نمی‌گیرند. البته سیاست های کنترل فرهنگی در این نمایشگاه ها نیز مصادیقی دارد که یکی از شاخص ترین آنها ماجرای حذف برنامه‌ی اهدای یک جایزه بود تنها به این دلیل که برگزیده‌اش زنی فلسطینی بود!
در مجموع باید گفت که نمایشگاه کتاب تهران و نمایشگاه‌های جهانی کتاب، هرکدام ویژگی‌ها و نقاط قوت خاص خود را دارند. نمایشگاه تهران با هدف ترویج کتابخوانی و افزایش فروش کتاب در داخل کشور، فرصتی مهم برای ناشران ایرانی به‌شمار می‌آید. اما محدودیت‌ها و چالش‌هایی همچون نظارت‌های دولتی، مشکلات زیرساختی و محدودیت در تعاملات بین‌المللی، تأثیرات منفی بر آن می‌گذارند. از سوی دیگر، نمایشگاه‌های جهانی کتاب با تمرکز بر تبادل حقوق نشر، همکاری‌های بین‌المللی و استفاده از زیرساخت‌های مدرن، به عنوان مراکز تجاری نشر جهانی شناخته می‌شوند و فرصت‌های زیادی برای ناشران فراهم می‌آورند. در نهایت، نمایشگاه کتاب تهران می‌تواند به‌عنوان یک پلتفرم فرهنگی برای ارتباط مردم با دنیای کتاب و نشر استفاده شود، در حالی که نمایشگاه‌های جهانی بیشتر در جهت تسهیل تبادل تجاری و گسترش بازارهای نشر جهانی عمل می‌کنند.
در نهایت به نظر می‌رسد بعد از 35 دوره برگزاری نمایشگاه کتاب در تهران، شاید اکنون نوبت بازنگری در سیاست‌های کلی این رویداد فرهنگی باشد. اگرچه هرسال، تغییراتی در شکل و محتوای این نمایشگاه صورت می‌گیرد اما به نظر می‌رسد اکنون لازم است در پرتو تجارب پیشین و نیز بهره‌گیری از تجربه نمایشگاه‌های موفق جهانی کتاب، سمت و سو و رویکردهای جدیدی به این رخداد بزرگ اضافه کرد.