رؤیای شناسنامه‌دار شدن

نورنیوز – گروه فرهنگ و جامعه: شناسنامه به عنوان اصلی‌ترین سند هویتی، لازمه زندگی طبیعی هر شهروند در هر نقطه از کشور محسوب می‌شود. با این حال سال‌هاست اصطلاح جدیدی با عنوان "بی‌شناسنامه‌ها" وارد ادبیات اجتماعی کشور شده که در مورد کسانی استفاده می‌شود که تا کنون موفق به دریافت این سند قانونی مهم نشده و از این رو دچار چالش‌های فراوانی هستند. این چالش‌ها نه تنها دامن افراد بی‌شناسنامه را می گیرد، بلکه گاهی گریبانگیر جامعه اطراف و نیز در مقیاس بالاتر کل جامعه می‌شود و به همین جهت نیز مورد توجه کارشناسان و مسئولان مربوط قرار دارد.   

تخمین‌ها از تعداد بی شناسنامه‌ها

هیچ آمار دقیق یا حتی تخمینی قابل استناد درباره تعداد بی شناسنامه ها در کشور وجود ندارد. چندسال پیش یک نماینده مجلس شورای اسلامی،‌ به طور گذرا و بدون ذکر منبع، اعلام کرد که حدود یک میلیون فرد بی‌شناسنامه در کشور داریم که از این تعداد 400 هزار نفر کودک هستند. این اظهارنظر کلی،‌ از همان سال مبنای تحلیل بسیاری از افراد و رسانه ها قرار گرفته است بی آنکه درباره صحت و سقم این ادعا چندوچون کرده باشند(ایسنا / 5 دی 1400). ممکن است این آمار بیشتر یا کمتر از این عدد باشد. به علاوه اینکه، ممکن است برخی از بی‌شناسنامه‌ها به مرور زمان موفق به دریافت شناسنامه ‌شوند، ولذا آمار بی‌شناسنامه‌ها مدام در حال تغییر است. با این حال حتی وجود تعداد اندکی از افراد بدون شناسنامه نیز شایسته و به صلاح کشور نیست.  

هاشم کارگر، معاون وزیر کشور و رئیس سازمان ثبت احوال کشور البته چندی پیش،‌ از تشکیل پرونده برای  ۸ هزار و ۵۰۰ فرد فاقد شناسنامه خبر داده که به گفته او از این تعداد برای ۷ هزار و ۶۷۱ مورد، شناسه تعریف و اخذ شده است. همچنین بر اساس اعلام رئیس سازمان ثبت احوال کشور، استان‌های سیستان و بلوچستان، خراسان رضوی، گلستان، کرمان و آذربایجان غربی بیشترین آمار افراد بی‌شناسنامه را در سطح کشور دارند( ایرنا / 22 مرداد 1401). در این میان سیستان‌ و بلوچستان، سهم عمده ای در آمار بی‌شناسنامه‌های کشور دارد. طبق اعلام اداره ثبت و احوال سیستان و بلوچستان، 65درصد پرونده‌های ثبت‌شده بدون شناسنامه‌‌ها در این استان مربوط به زاهدان، چابهار، دشتیاری، سراوان و هیرمند است.  رضا راحت‌ دهمرده، مدیرکل ثبت‌احوال استان سیستان ‌و بلوچستان چندی پیش در گفت و گو با رسانه‌ها اعلام کرده بود که هم‌مرز بودن با افغانستان باعث شده هیرمند آمار بالایی از بی‌شناسنامه‌ها را داشته باشد و کسانی در این منطقه زندگی می‌کنند که با وجود نداشتن هرگونه مدرک سببی یا نسبی، به دلیل اقامت طولانی در منطقه ادعای ایرانی‌بودن دارند( ایرنا/ 9 مهر 1400).

چه کسانی شناسنامه ندارند؟

شاید اولین سوالی که درباره بی‌شناسنامه‌ها به ذهن می‌رسد این باشد که اصلا چرا این افراد از ابتدا دارای شناسنامه نبوده‌اند. در پاسخ به این سوال باید به یک دسته بندی رجوع کرد. در یک دسته‌بندی کلی ساکنان  کشور به سه دسته‌ ایرانیان دارای شناسنامه و کد ملی، اتباع غیرایرانی، و بی‌شناسنامه‌ها تقسیم‌بندی می‌شوند. بی‌شناسنامه‌ها خود به 5 دسته تقسیم می‌شوند:

 گروه اول مدعی تابعیت ایرانی هستند ولی مدرکی بابت اثبات این ادعا ندارند و صرفا به دلیل سکونت طولانی در ایران بر ادعای خود اصرار دارند. هویت ایرانی این افراد باید احراز شود تا بتوانند شناسنامه بگیرند.

گروه دوم ممنوع‌الخدماتی‌ها هستند یعنی کسانی که در سال‌های قبل توانسته‌اند شناسنامه‌ ایرانی بگیرند اما پس از مدتی سازمان ثبت احوال به اصالت ایرانی آنان شک کرده و در نتیجه شناسنامه فرد نیز باطل شده است.

دسته سوم افرادی هستند که در مناطق صعب‌العبور به دنیا آمده‌اند. این افراد گواهی ولادت ندارند و چون به دلیل صعب العبور بودن منطقه و دوری از مرکز نتوانسته‌اند برای اخذ شناسنامه مراجعه کنند، بی‌شناسنامه مانده‌اند که البته در سالیان اخیر با حضور مأموران ثبت‌احوال در مناطق صعب‌العبور این مشکل تا حد زیادی مرتفع شده است. 

گروه چهارم افراد بی‌شناسنامه، فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی هستند که تا قبل از سال    ۱۳۹۸ این افراد پیش از رسیدن به  ۱۸ سالگی به هیچ وجه امکان دریافت شناسنامه نداشتند اما بعد از اصلاح قانون تابعیت فرزندان حاصل از ازدواج زنان ایرانی با مردان غیرایرانی، این افراد حق دریافت شناسنامه را پیدا کرده‌اند. البته اجرای این قانون به کندی پیش می‌رود و طبق آخرین آمار از بین حدود ۱۰۹ هزار متقاضی این‌چنینی، تنها 15 هزار و 800 نفر موفق به اخذ شناسنامه شده‌اند.

گروه پنجم نیز نسل‌های دوم و سوم اتباع غیرایرانی ساکن ایران هستند که در خاک ایران به دنیا آمده‌اند و بر اساس شرایط بندهای ۴ و ۵ ماده‌ی ۹۷۶ قانون مدنی امکان دریافت شناسنامه ایرانی را دارند اما بسیاری از این افراد هنوز به شناسنامه‌ ایرانی دست پیدا نکرده‌اند.  

امیدی تازه برای بی‌شناسنامه‌ها

حالا که معلوم شد چه افرادی فاقد شناسنامه هستند، قدم بعدی این است که این افراد چطور می‌توانند برای اخذ شناسنامه اقدام کنند. از آنجا که بحث بی‌شناسنامه‌ها همیشه مطرح بوده و چالش‌ها و مشکلات ناشی از آن گوشزد شده است، سازمان ثبت احوال کشور به تازگی اطلاعیه ای منتشر کرده که بر اساس آن امید می‌رود روند شناسنامه‌دار شدن افراد تسریع شود. 

در این اطلاعیه از تصویب رسیدگی به وضعیت افراد فاقد مدارک هویتی مدعی تابعیت ایرانی در استان سیستان و بلوچستان در پی سفر حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور به این استان و دستور او برای رفع معضل بی‌شناسنامه ها خبر داده شده است. طبق این اطلاعیه وزیر کشور برای نخستین بار طی بخشنامه‌ای جامع و کامل به تمامی استانداران، فرمانداران و شورای تامین استان ها و شهرستان ها، آنها را مکلف به شناسایی و تعیین تکیلف این افراد کرد.  

همچنین بر اساس این اطلاعیه سازمان ثبت احوال کشور توضیح داده است که با توجه به دستورالعمل رفع فقر مطلق و ضرورت اختصاص شناسه (مشابه شماره ملی) به افراد بدون هویت جهت ارائه خدمات عمومی، به صاحبان بیش از ۱۰ هزار پرونده در دست بررسی، شناسه تخصیص داده شده است.

در این راستا راه اندازی سامانه الکترونیکی شناسایی و ثبت نام افراد فاقد مدارک هویتی مدعی تابعیت ایرانی، به نشانی اینترنتی faghedin.sabteahval.ir را می‌توان یکی از مهمترین اقدامات سازمان ثبت احوال کشور برای ساماندهی و رسیدگی به وضعیت این افراد دانست که هم اکنون رسیدگی به این درخواست‌ها در سازمان ثبت احوال برابر مقررات و ضوابط در جریان است. سازمان ثبت احوال یادآوری کرده است که از دیگر اقدامات این سازمان می‌توان به گسترش دفاتر پیشخوان ارایه دهنده خدمات ثبت احوال برای دسترسی آسان‌تر این افراد، افزایش اختیارات اداره کل ثبت احوال استان برای هماهنگی با سایر مراجع استانی به منظور تسریع در تصمیم گیری و رسیدگی به این پرونده‌ها اشاره کرد.(ایرنا / 1 بهمن 1402)

در راستای تعیین تابعیت و اعطای شناسنامه، افراد بی‌شناسنامه باید به ادارات ثبت احوال محل سکونت خود مراجعه کرده و درخواست شناسنامه یا تنظیم سند هویتی را ارائه کنند. اداره ثبت احوال مربوطه برای این افراد تشکیل پرونده می‌دهد و در صورت تکمیل شدن پرونده آنها در هیات پنج نفره اداره کل استان مربوطه یا شورای تامین شهرستان‌های محل سکونت جهت بررسی هویت و تابعیت آنها طرح می‌شود.

کودکان بی‌شناسنامه و چالش تحصیل

همانطور که اشاره شد بی‌شناسنامه بودن افراد مشکلات و چالش های فراوانی را ایجاد می‌کند که یکی از این چالش ها تحصیل کودکان بی‌شناسنامه است. فداحسین مالکی، نماینده سیستان و بلوچستان و عضو کمیسیون امنیت ملی مجلس شورای اسلامی، به تازگی  از وجود ۱۰۰ هزار کودک بازمانده از تحصیل در استان سیستان و بلوچستان خبر داد. این در حالی است که بسیاری از کودکان بازمانده از تحصیل افرادی فاقد مدرک شناسنامه هستند. این نماینده مجلس تأکید کرد که   کودکان فاقد شناسنامه ما حتما باید تحصیل کنند و از درس عقب نمانند و در حاشیه قرار نگیرند(رکنا / 3 بهمن 1402).

البته تحصیل کودکان بدون شناسنامه در مدارس ممکن است اما مسأله‌ای که وجود دارد این است که این کودکان بدون داشتن اوراق هویتی قادر به دریافت مدرک تحصیلی نیستند و همین هم سبب دلسردی آنها و در بسیاری موارد ترک تحصیلشان می‌شود. این در حالی است که این کودکان هیچ نقشی در شناسنامه دار نشدن خود نداشته‌اند و در واقع بی‌شناسنامه بودن میراثی است که از نسل‌های قبل برای آنها مانده، به این معنی که وقتی پدر و پدربزرگ شناسنامه ندارند، کودک نیز از داشتن شناسنامه محروم می‌شود. 

عبید ملک رئیسی،‌ معلمی که سال‌هاست در استان سیستان و بلوچستان به تدریس در مدارس مشغول است، در این باره به نورنیوز می‌گوید:«دور بودن مسافت روستاها از شهرها در استان ما و ناآگاه بودن مردم به پروسه اداری دریافت شناسنامه، دلیل مهمی است برای این که بسیاری از مردم در این سال‌ها برای دریافت شناسنامه اقدام نکرده اند. ازدواج فامیلی با اتباع افغانستان و پاکستان هم سبب بروز برخی مشکلات برای دریافت شناسنامه کودکان شده است. برای تحصیل کودکان بی‌شناسنامه هم طرح هایی وجود دارد. آنها خواندن و نوشتن را به هرحال یاد می‌گیرند. اما اگر دانش آموزی حتی تا دیپلم هم بیاید بالا بعد آن چه می‌کند؟ البته بی‌شناسنامه‌ها معمولا به دیپلم نمی‌رسند و در همان مقطع ابتدایی، تحصیل را رها می‌کنند چون هویت ندارند و انگیزه‌ای هم برای ادامه تحصیل ندارند. حتی بسیاری از کودکان دارای شناسنامه هم در استان ما تحصیل را رها می‌کنند و به دلیل فقر دنبال کار می‌روند.

موضوعی که جدیدا در مورد بی‌شناسنامه بودن با آن برخورد کرده‌ام و در گفت و گوهای میدانی به آن رسیده‌ام این است که بسیاری از کسانی که شناسنامه ندارند اصولا هیچ وابستگی به دولت حس نمی‌کردند و دانش این را که باید از امکانات دولتی استفاده کنند نداشته‌اند. به عنوان مثال خودشان کشاورزی خودشان را می‌کنند و نانشان را می‌پزند و دام خود را تهیه می‌کنند و این مسأله به عدم نیاز آنها به شناسنامه دامن زده است. حتی بسیاری از آنها می‌گفتند چرا باید زیر بار دولت برویم و مثلا برویم سربازی. حالا هم که این احساس نیاز تا حدی ایجاد شده باز هم مشکلات زیادی وجود دارد که مهم‌ترینش این است که مردم دقیقا نمی دانند چه باید بکنند و آگاهی ندارند. حتی برخی مردم روستاهای استان تا به حال به شهر مرکزی منطقه خود نرفته‌اند چه برسد به این که برای احراز هویت بروند آزمایش دی ان ای بدهد و باقی ماجراها.»

با تمام این اوصاف، حالا که روی مسأله بی‌شناسنامه‌ها حساسیت بیشتری ایجاد شده و رئیس جمهور نیز دستور اکید برای پیگیری هرچه سریع تر این موضوع داده است، شاید امیدهای تازه‌ای برای تسریع شناسنامه دار شدن افراد به وجود آمده باشد. متأسفانه برخی افراد بی‌شناسنامه کل عمر خود را بدون سند هویتی سپری کرده و همانطور هم از دنیا رفته‌اند. حالا اما باید برای تغییر این رویه هرچه در توان است انجام داد و بخصوص برای کودکان بی‌شناسنامه کاری کرد تا هیچ کودکی به دلیل نداشتن شناسنامه از تحصیل، دلزده و مأیوس نشود.