خیز چهار ساله برای ایران جنگلی

نورنیوز- گروه فرهنگ و جامعه: پوشش گیاهی، مراتع، جنگل‌ها و فضای سبز، سرمایه ها و ثروت ملی هر کشورند به طوری که امروزه یکی از ارکان اصلی توسعه پایدار در هر کشوری به حساب می آیند. از جهت اقتصادی، ارزش تولیدی جنگل ها در جهان امروز، رقمی نزدیک به 120 میلیارد دلار است. به جز ابعاد اقتصادی، جنگل، فضای سبز و پوشش گیاهی نقش مهمی در سلامتی جسم و روح انسان دارند.  شاید این روزها با تشدید آلودگی هوا، مردم بیشتر از گذشته به اهمیت جنگل و فضای سبز پی می برند. جنگل ها علاوه بر بهبود کیفیت هوا،‌نقش بسیار مهمی در حفظ منابع زیرزمینی آب هم ایفا می کنند. درعین حال، ‌پوشش جنگلی باعث مهار روان آب ها و سیلاب ها شده و از این طریق خسارات سیل را کاهش می دهند.  

ردپای انسان در تخریب جنگل

مساحت جنگل‌های جهان حدود 4 میلیارد هکتار است که 29 درصد سطح خشکی‌ها را تشکیل می دهد. دو سوم جنگل‌های جهان در نیمکره شمالی و یک سوم آن در نیمکره جنوبی قرار دارد. البته این میزان جنگل بین همه کشورها به نسبت مساوی تقسیم نشده و اغلب مناطق جنگلی جهان در کشورهای آمریکا ، کانادا و روسیه قرار دارند.

هر هکتار از جنگل قادر است سالانه 5/2 تن اکسیژن (اکسیژن لازم برای10 نفردر سال) آزاد کند. در مجموع حدود 60 درصد از اکسیژن مصرفی جهان به وسیله فضای سبز تامین می شود. بر اساس  تحقیقاتی که کارشناسان مؤسسه تحقیقاتی و کارشناسان هواشناسی با هوش مصنوعی و یک شبیه‌سازی جنگل‌کاری در مناطق جنوب کشور انجام داده‌اند مشخص شد هرجا که توده‌های جنگلی با مقیاس مناسب ایجاد شده حداقل به اندازه 3 درجه در کاهش دما نقش داشته است. این مقدار کاهش دما در پدیده تغییرات اقلیمی که جهان با آن درحال مبارزه است از اهمیت زیادی برخوردار است و مانع مهمی در سرعت تبخیر آب‌های روان به‌شمار می‌آید. بررسی‌ها حاکی از آن است که با افزایش سطح جنگل‌ها،‌ شاهد افزایش 20 درصدی بارندگی‌ها هستیم. یکی از مهم ترین فواید جنگل، جلوگیری از سیلاب‌های وسیع و فرسایش خاک و در واقع حفاظت از آب و خاک است. طبق محاسبات بعمل آمده سالیانه 75 میلیارد تن خاک در جهان فرسایش می‌یابد که سهم قاره آفریقا و آسیا بیشتراز قاره های دیگر است.

با وجود اهمیت جنگل و مراتع در اقتصاد و همچنین حفظ محیط زیست و حیات انسانی و جانوری،‌ هر سال شاهد نابودی جنگل‌ها و مراتع به دست انسان هستیم؟ برآوردهای نهادهایی مثل بانک جهانی حکایت از آن دارد که سالانه حدود 10 میلیون هکتار از جنگل‌های جهان نابود می شود. همین گزارش اعلام کرده است که در هر دقیقه 2400 درخت در جهان قطع می‌شود یا براثر حوادث از بین می‌رود. این رقم شگفت‌انگیز در طول سال به عدد باورنکردنی 13 میلیارد اصله درخت می‌رسد! به عبارت دیگر هرسال 13 میلیارد عدد درخت از جهان کم می‌شود.

 بر اساس نظر کارشناسان فائو چنانچه سطح جنگل‌ها و مراتع هر کشوری کمتر از 25 درصد خاک آن کشور باشد، از نظر محیط زیست انسانی در وضعیت بحرانی قرار دارد. با به خطر افتادن وضعیت جنگل‌ها رهبران بیش از 100 کشور جهان در نشست اقلیمی گلاسگو در سال 2021 متعهد شدند برای محافظت بیشتر از محیط زیست و کنترل تغییرات آب و هوا کلیه فعالیت‌های منجر به جنگل‌زدایی را تا سال ۲۰۳۰ متوقف کنند.

جنگل‌های ایران و روند تخریب

اسناد تاریخی نشان می‌دهد ایران در گذشته 30 میلیون هکتار جنگل داشته اما طی صد سال گذشته،‌ این مقدار به تقریبا نصف کاهش پیدا کرده است.  بر اساس گزارش فائو (سازمان خواربار و کشاورزی ملل متحد)، کشور ما 11.7 میلیون هکتار پوشش جنگلی دارد و از این لحاظ بین 193 کشور جهان در جایگاه 54 قرار گرفته است. این آمار به روایت سازمان جنگل‌های ایران 14.3 میلیون هکتار است و اختلاف 3.3 میلیون هکتاری آن با گزارش فائو، به دلیل تفاوتی است که در تعریف ما و آن‌ها از سطح پوشش و ارتفاع درختان مناطق جنگلی وجود دارد. این مقدار جنگل،‌ تقریبا 8.8 درصد از مساحت کشور را شامل می شود. البته  بر اساس آمار‌ها روزانه مساحت قابل توجهی از جنگل‌های کشورمان کم می‌شود تاآنجا یکی از فعالان محیط زیست مدتی قبل پیش بینی کرد که تا 50 سال آینده همه جنگل های ایران از بین می روند( ایسنا،‌ 30 آذر 1400)

از بین رفتن جنگل دلایل مختلفی دارند. از آتش سوزی عمدی تا چرای دام و قاچاق چوب و ساخت جاده و ویلا در دل جنگل‌ها. آتش بزرگ ترین بلای جنگل است. شعله های آتش به سرعت پوشش گیاهی و درختان جنگل را فرا می گیرد و به دلیل گسترده شده حجم آتش اطفای آن به سختی انجام می شود. بررسی آماری نشان می دهد طی سال‌های ۱۳۹۰ تا ۱۴۰۰ حدود ۲۲۸ هزار هکتار از جنگل‌ها و مراتع ایران، طعمه حریق شده‌اند؛ از این میان سهم جنگل‌ها ۱۰۳ هزار هکتار و سهم مراتع ۱۲۵ هزار هکتار بوده است. به عبارتی به طور میانگین سالانه بیش از ۹ هزار هکتار جنگل و ۱۱ هزار هکتار از مراتع کشور در آتش سوخته است.    

قاچاق چوب یکی دیگر از عوامل مهم در تخریب جنگل است. سود قاچاق چوب آب قدر زیاد است که جریمه های نقدی به هیچ عنوان بازدارنده نیست. گردش مالی قاچاق چوب‌های سه درخت بلوط ، راش و توسکا  (فقط براساس میزان کشفیات این چوب ها) نزدیک به 500 میلیارد تومان در سال برآورد می‌شود.

ساخت ویلا و اجازه برداشت از معادن در دل جنگل ها هم باعث تخریب جنگل و از بین رفتن درختان می‌شود. نگاه درآمدزایی به جنگل و اجرای طرح‌های توسعه اقتصادی ناپایدار در جنگل‌ها یکی دیگر از آسیب‌هاست.  14 درصد جنگل‌های ایران در سه استان شمالی است اما جالب این‌که ۲۰ درصد مشاوران املاک کشور هم در همین ۳ استان شمالی قرار دارند. ۳۳ درصد مراتع و جنگل‌های استان‌های شمالی در ۲۵ سال اخیر تبدیل به مسکن و ویلا شده است.

اکنون با این روندها سرانه جنگل و فضای سبز در ایران،‌نزدیک به 2هزار متر مربع است درحالیکه متوسط سرانه جهانی بین 5 تا 6 هزار متر مربع است. جبران این فاصله منوط به اجرای برنامه های گسترده درختکاری در تمام مناطق کشور است. 

 کاشت یک میلیارد درخت

درختکاری رویکردی مهم برای حفظ محیط زیست و احیای جنگل‌ها است که در کشورهای مختلف جهان دنبال می‌شود. هرچند این روزها جنگل‌زدایی در اغلب نقاط دنیا در حال رشد است اما پروژه‌های درختکاری بسیاری نیز در سراسر جهان با هدف احیای جنگل‌ها در حال اجراست. طرح کاشت یک میلیارد درخت در ایران یکی از مهمترین پروژه هایی است که با هدف حفظ منابع طبیعی و جنگل‌ها و کاهش اثر گازهای گلخانه‌ای، تولید اکسیژن، حفاظت از منابع آب و خاک از مهرماه امسال به اجرا درآمد.

در این طرح بزرگ هر سال 250 میلیون نهال در سراسر کشور کاشته می شود و تا پایان سال 1405 این تعداد مجموعا به یک میلیارد نهال می رسد. اهمیت درختکاری در کشوری که با فقر جنگل مواجه است سبب شده که رهبر انقلاب چندین بار نسبت به موضوع حفاظت از جنگل‌ها و ضرورت افزایش سطح جنگلی کشور نکاتی را مطرح کنند و در روز درختکاری سال گذشته سه نهال بکارند. این پیام عملی به همه بود تا فقط به کاشت یک نهال بسنده نکنند و کاشت نهال را سرلوحه زندگی قرار بدهند.

دکتر رضا احمدی، مجری طرح مردمی کاشت یک میلیارد درخت با تشریح این طرح بزرگ به نور نیوز گفت:‌ «طرح کاشت یک میلیارد نهال  شهریور سال گذشته توسط رئیس‌جمهور به وزارت جهاد و کشاورزی ابلاغ  و وزیر هم به منابع طبیعی و آبخیزداری موضوع را ارجاع کردند.» وی با اشاره به اینکه در این طرح همه نهالستان های دولتی و بخش خصوصی با تمام توان پای کار آمده اند گفت: «تولید نهال پیچیده‌ترین و فنی‌ترین موضوع جنگل‌کاری است و قرار ‌است تا پایان سال، 250 میلیون  نهال که مشتمل بر پنج گونه است، تولید و در مناطق مختلف کشور کاشته شود.  این درخت‌ها شامل نهال های میوه ( بیش از ۶۰ میلیون اصله)، زارعت چوب (بیش از ۸۰ میلیون اصله)، درختان فضای سبز ( 80بیش از میلیون اصله) برای تقویت جنگل‌ها و فضای سبز می شوند که متناسب با زیست بوم و محیط هر منطقه تولید و کاشته می‌شوند.»

دکتر احمدی درباره درباره ضرورت طرح مردمی کاشت یک میلیارد نهاد هم گفت: «ایران در منطقه‌ای با پوشش کم جنگلی واقع شده‌است ولی نکته مهم این است که از 13  اقلیم شناخته‌شده دنیا 11 اقلیم آن در کشور ایران واقع شده‌است و این ظرفیت و پتانسیلی است که خداوند در اختیارما  قرار داده و باید به‌درستی از آن استفاده کنیم  .کاشت نهال برای کشور یک ضرورت اجتناب‌ناپذیر است و مردم با توجه به فطرت خودشان که عاشق طبیعت هستند و سنت‌های دیرین و اسلامی که همیشه بر حفظ و نگهداری طبیعت تأکید می‌کند باید نسبت‌ به این موضوع حساسیت لازم را داشته باشند. یک تجربه بسیار وزین و گران‌سنگ در حوزه منابع کشور وجود دارد که بخشی از آن را نیاکان برای ما به یادگار گذاشته‌اند. ما امروز در بیابان‌زدایی،‌ جزو کشورهای موفق هستیم و حرف های زیادی برای گفتن داریم . با تلاش و کوشش مستمر همین نیاکان و علاقمندان به طبیعت  امروز دو میلیون هکتار جنگل دست کاشت بیابانی داریم . این‌ها درختانی هستند که جلوی گسترش بیابان را می گیرند و از گونه‌های مخصوص خاک های شور و خاک فقیرند. برخی تصور می‌کنند کاشت نهال فقط برای بیابان‌زدایی غیر مثمر است ولی اگر این جنگل‌کاری‌های دست کاشت و کنترل مناطق بیابانی صورت نمی‌گرفت حدود 70 فرودگاه کشور تعطیل می شدند و 1700 کیلومتر ریل راه‌آهن از دسترس خارج می شد. همچنین اتوبان‌های زیادی در مقیاس وسیع زیر شن‌های بیابان مدفون می‌شدند. ضمن این‌که 4 هزار روستا خالی‌ازسکنه می‌شدند. امروز به لطف کاشت همین گونه‌های درختی جلوی بیابان‌زایی را گرفته ایم . 270  میلیون هکتار اراضی بیابانی در 15 کشور همسایه ما را احاطه کرده است و باید با برنامه ریزی و کاشت نهال و جنگل کاری با آن‌ها مقابله کنیم . کشورهایی مثل سوریه ، عراق ،‌افغانستان و عربستان و همه کشورهای اطراف،‌ بیابانی هستند و باید در این زمینه تدبیر مناسبی داشته باشیم.»

با این حال طرح کاشت یک میلیارد درخت در 4 سال،‌خالی از مشکلات هم نیست. شاید یکی از اصلی ترین چالش های اجرای این طرح، تأمین بودجه آن است. چندی پیش، معاون امور جنگل سازمان جنگل‌ها اعلام کرد که «برای اجرای این طرح، 18 هزار میلیارد تومان اعتبار لازم است، اما تنها اعتبار دولتی برای سازمان، 250 میلیارد تومان است که برای اجرای آن، تقریبا هیچ است. البته سند پشتیبان برای حمایت از طرح دیده شده است که جزئیات زیادی دارد اما مهمترین آن انجام قرارداد با شرکت های خصوصی است که انتظار داریم بخش زیادی از این هزینه ها را جبران کند که عمده این شرکت ها صنایع آلوده کننده و بخش خصوصی است.» (فارس،‌ 10 شهریور 1402)