نورنیوز-گروه اجتماعی: آلودگی هوا همچنان یکی از جدی‌ترین چالش‌های کلانشهرهای کشور است؛ بحرانی که ریشه بخش مهمی از آن به تردد خودروهای فرسوده و مصرف بالای سوخت‌های فسیلی بازمی‌گردد. سهم بالای این خودروها در انتشار آلاینده‌های خطرناک، ذرات معلق و گازهای سمی باعث شده برنامه‌های نوسازی ناوگان و اسقاط خودروهای قدیمی به یکی از اولویت‌های اصلی مدیریت شهری و سیاست‌گذاری انرژی تبدیل شود. در چنین شرایطی، نوسازی ناوگان حمل‌ونقل نه‌تنها به کاهش مصرف سوخت کمک می‌کند، بلکه راهکاری اساسی برای کاهش آلودگی هوا و بهبود سلامت عمومی محسوب می‌شود. این گزارش به بررسی آخرین وضعیت این طرح‌ها و تأثیر آن‌ها بر روند کاهش آلودگی هوا می‌پردازد.
بررسی‌ها نشان می‌دهد که حدود ۲ میلیون و ۶۰۰ هزار دستگاه خودروی سواری و وانت فرسوده با عمر بیش از ۲۰ سال همچنان در ناوگان کشور حضور دارند. این خودروها به‌طور متوسط سالانه حدود ۸ میلیارد لیتر بنزین مصرف می‌کنند. ادامه فعالیت این ناوگان فرسوده نه‌تنها هزینه‌های سنگینی بر شبکه حمل‌ونقل تحمیل می‌کند، بلکه سهم قابل توجهی از ناترازی انرژی کشور را نیز رقم می‌زند. محاسبات نشان می‌دهد که حذف این تعداد خودرو می‌تواند تا ۷۰ درصد از نیاز اضافی کشور به بنزین را کاهش دهد و مسیر را برای مدیریت پایدار مصرف انرژی هموار کند.
براساس ارزیابی‌های فنی، خروج خودروهای فرسوده از چرخه مصرف موجب کاهش روزانه ۲۲ میلیون لیتر از مصرف بنزین خواهد شد. این حجم کاهش نه‌تنها در مدیریت ناترازی عرضه و تقاضای بنزین اثرگذار است، بلکه به کاهش آلودگی هوا، کاهش فشار بر پالایشگاه‌ها و بهبود شاخص‌های سلامت شهری نیز کمک می‌کند. این در حالی است که بسیاری از کلانشهرها همچنان با چالش آلودگی ناشی از تردد خودروهای قدیمی روبه‌رو هستند.
چرا سرعت اسقاط پایین است؟
در برنامه هفتم پیشرفت، اسقاط سالانه ۵۰۰ هزار دستگاه خودرو هدف‌گذاری شده است. عملکرد سال‌های ۱۴۰۳ و ۱۴۰۴ نشان می‌دهد که اجرای این برنامه منجر به صرفه‌جویی سالانه یک و نیم میلیارد لیتر بنزین شده است. با وجود این، یک چالش مهم در مسیر تحقق کامل برنامه وجود داشته است؛ منابع حاصل از صرفه‌جویی مصرف سوخت هنوز به‌طور کامل به فرآیند نوسازی اختصاص نیافته و همین موضوع سرعت اجرای طرح را کاهش داده است.
در این میان، صندوق حمایت از تحقیقات و توسعه صنایع پیشرفته (صحا) نقش کلیدی در تأمین مالی پروژه‌های نوسازی ایفا می‌کند. طبق قانون، خودروسازان موظف هستند در برابر تولید خودرو، فرایند اسقاط را نیز پوشش دهند و در صورت کمبود گواهی اسقاط، بخشی از قیمت خودرو را به صندوق واریز کنند. هرچند به دلیل افزایش عرضه گواهی اسقاط، الزام پرداخت یک و نیم درصدی کاهش یافته است، اما از منابع پیش‌بینی‌شده برای صندوق نیز تنها بخشی قابل استفاده بوده است. آنطور که محمدصادق حاتمی رئیس ستاد نوسازی ناوگان حمل‌ونقل گفته است: از مجموع ۱۰ هزار میلیارد تومان اعتباری که باید در اختیار صندوق قرار می‌گرفت، ۴ هزار میلیارد تومان برای پرداخت مطالبات گندمکاران برداشت شده و هنوز به صندوق بازگردانده نشده است. همین کسری بودجه، برخی پروژه‌های نوسازی را با تأخیر مواجه کرده است.
به گفته او، با وجود این شرایط، صندوق صحا همچنان ۶ هزار میلیارد تومان منابع فعال برای اجرای پروژه‌های نوسازی در اختیار دارد. این منابع در بخش‌های مختلفی هزینه می‌شود؛ از جمله نوسازی ۹۶ هزار تاکسی و موتورسیکلت برقی، تأمین ۲۰ هزار موتورسیکلت برقی با همکاری شرکت ملی پخش و پالایش فرآورده‌های نفتی و همچنین اجرای پروژه ۱٬۵۳۴ دستگاه اتوبوس برقی با مشارکت هفت شرکت خودروساز. این طرح‌ها بخشی از یکی از گسترده‌ترین برنامه‌های نوسازی ناوگان کشور در سال‌های اخیر محسوب می‌شود.
در بخش تسهیلات نیز مشوق‌های ویژه‌ای در نظر گرفته شده است. برای خودروهای برقی، تسهیلات یک میلیارد و دویست میلیون تومانی بدون بهره با دوره بازپرداخت ۶۰ ماهه ارائه می‌شود که پرداخت ماهانه آن حدود ۱۲ میلیون تومان برآورد شده است. برای جایگزینی تاکسی‌های فرسوده نیز ۴۰۰ میلیون تومان تسهیلات در نظر گرفته شده است. همچنین برای جایگزینی موتورسیکلت‌های بنزینی و برقی، تسهیلات ۱۲۰ تا ۱۵۰ میلیون تومانی تخصیص یافته که در حال پرداخت به متقاضیان است.
روند اسقاط خودروهای فرسوده تنها به تأمین منابع مالی وابسته نیست؛ میزان تولید و واردات خودرو نیز نقش اثرگذاری در این روند دارد. بر اساس قوانین موجود، خودروسازان باید به ازای تولید هر چهار خودرو، اسقاط یک خودروی فرسوده را تضمین کنند. بنابرایناگر تولید سالانه کشور به حدود یک و نیم میلیون خودرو برسد، دست‌کم ۳۷۵ هزار خودرو باید طی همان سال از رده خارج شود اگر تولید سالانه کشور به حدود یک و نیم میلیون خودرو برسد، دست‌کم ۳۷۵ هزار خودرو باید طی همان سال از رده خارج شود. این نسبت تأثیر مستقیمی بر سرعت خروج ناوگان فرسوده دارد و یکی از شاخص‌های اصلی تحقق اهداف برنامه هفتم به شمار می‌رود.
از سوی دیگر، در پیگیری‌های صورت‌گرفته میان ستاد نوسازی و سازمان برنامه و بودجه، مقرر شده است که ۴ هزار میلیارد تومان منابع برداشت‌شده از صندوق صحا تا پایان سال ۱۴۰۴ به صندوق بازگردانده شود. بازگشت این منابع می‌تواند ظرفیت مالی اجرای طرح‌های نوسازی را تقویت کرده و زمینه را برای تسریع اسقاط خودروهای فرسوده فراهم کند.
لزوم تقویت اقتصاد چرخشی
در مجموع، افزایش سرعت نوسازی ناوگان، بهره‌گیری هدفمند از صرفه‌جویی‌های حاصل از کاهش مصرف سوخت، تقویت منابع مالی و همراهی مستمر خودروسازان چهار محور اصلی کاهش ناترازی انرژی و ارتقای کیفیت حمل‌ونقل کشور به شمار می‌روند؛ اما اهمیت این اقدامات زمانی دوچندان می‌شود که اثر آن‌ها بر کاهش آلودگی هوا بررسی شود. خودروهای فرسوده یکی از بزرگ‌ترین منابع انتشار آلاینده‌ها در کلانشهرهای ایران هستند و ادامه فعالیت آن‌ها نه‌تنها مصرف سوخت را افزایش می‌دهد، بلکه سهم قابل توجهی در افزایش ذرات معلق، گازهای آلاینده و آلودگی صوتی دارند.
نوسازی ناوگان فرسوده می‌تواند به شکل مستقیم میزان انتشار آلاینده‌ها را کاهش دهد. خودروهای کهنه معمولاً چند برابر خودروهای جدید آلایندگی دارند و فناوری موتور آن‌ها قدیمی و فاقد استانداردهای زیست‌محیطی است. خروج میلیون‌ها خودروی فرسوده از چرخه تردد، یکی از مؤثرترین و سریع‌ترین راهکارها برای کاهش آلودگی در شهرهایی مانند تهران، مشهد، اصفهان و تبریز است؛ شهرهایی که سالانه ده‌ها روز هوای ناسالم را تجربه می‌کنند.
از سوی دیگر، استفاده از منابع حاصل از صرفه‌جویی سوخت برای تأمین مالی نوسازی، می‌تواند روند جایگزینی خودروها را به سمت مدل‌های پاک‌تر مانند خودروهای برقی و دوگانه‌سوز استاندارد سوق دهد. این مدل‌ها علاوه بر کاهش مصرف بنزین، به کاهش قابل توجه انتشار آلاینده‌ها کمک می‌کنند و اثر مستقیم بر کیفیت هوای شهرها دارند. تقویت منابع مالی نیز امکان توسعه حمل‌ونقل برقی را فراهم کرده و پروژه‌هایی مانند نوسازی تاکسی‌ها، اتوبوس‌ها و موتورسیکلت‌های برقی را سرعت می‌بخشد؛ بخش‌هایی که سهم بالایی در آلودگی شهرها دارند.
همراهی خودروسازان نیز بخش مهمی از این چرخه است. اجرای کامل قانون اسقاط به ازای تولید، از انباشته‌شدن خودروهای قدیمی جلوگیری می‌کند و تضمین می‌دهد که ورود هر خودروی جدید با حذف یک خودرو آلاینده همراه باشد. این هماهنگی، گام مهمی به سمت ایجاد یک چرخه پایدار برای کاهش آلودگی هوا محسوب می‌شود.
با ادامه این روند، می‌توان انتظار داشت که در سال‌های آینده نه‌تنها مصرف سوخت کشور کاهش یابد، بلکه شاخص‌های کیفیت هوا نیز بهبود قابل توجهی پیدا کنند. کاهش انتشار آلاینده‌ها، کاهش هزینه‌های درمانی ناشی از بیماری‌های مرتبط با آلودگی و افزایش سلامت عمومی، از پیامدهای مهم اجرای این برنامه است. نوسازی ناوگان حمل‌ونقل در نهایت می‌تواند نقش کلیدی در حرکت کشور به سمت شهری سالم‌تر، حمل‌ونقل ایمن‌تر و محیط زیستی پاک‌تر ایفا کند.