نورنیوز- گروه فرهنگی: 27 شهریور، روز ملی شعر و ادب فارسی، فرصتی است تا از منظری فراتر از یادبود یک شاعر یا بزرگداشت یک سنت فرهنگی، به زبان فارسی بیندیشیم. زبان، در نظریه‌های مطالعات راهبردی، صرفاً ابزار ارتباطی یا وسیله‌ای برای انتقال معنا نیست؛ بلکه «زیرساخت هویتی» و «قدرت نرم» یک ملت است. اگر سرزمین و جغرافیا مرزهای سخت کشور را تشکیل می‌دهند، زبان مرز نرم آن است. غفلت از مرزهای نرم، به همان اندازه خطرناک است که نادیده گرفتن مرزهای سرزمینی.
زبان به مثابه سرمایه راهبردی و امنیت ملی
در حوزه مطالعات امنیتی، مفهوم «قدرت نرم» که جوزف نای مطرح کرده، یکی از ابزارهای کلیدی برای فهم نقش زبان است. زبان، هم ظرف تولید معنا و روایت است و هم ابزاری برای نفوذ فرهنگی و شکل‌دهی به ادراکات. زبانی که توان روایت‌گری خود را از دست بدهد، در سطح ملی دچار بحران هویت و در سطح بین‌المللی دچار افول قدرت نرم خواهد شد. بنابراین، پاسداشت زبان فارسی معادل با پاسداری از یکی از ستون‌های اصلی امنیت ملی ایران است.
در نظریه‌های هویت ملی نیز، زبان نه تنها ابزار بیان، بلکه «چارچوب ادراک جمعی» است. اگر این چارچوب دچار استحاله شود، ملت در تعریف خود از «ما» دچار تزلزل خواهد شد. به همین دلیل است که بسیاری از کشورها، از فرانسه تا چین، سیاست‌های زبانی را در ردیف سیاست‌های امنیتی قرار داده‌اند. برای ایران نیز زبان فارسی ستون اصلی «ملت‌سازی» و «اقتدار نرم» است. تضعیف آن، نه یک دغدغه فرهنگی، بلکه یک تهدید امنیتی است.
فرایند جهانی‌شدن و نیز سلطه رسانه‌های دیجیتال، تهدیدهای تازه‌ای برای زبان فارسی به‌وجود آورده اند. در وهله اول، هژمونی زبان انگلیسی به‌عنوان زبان علم، اقتصاد،دیپلماسی و فناوری، در حال بلعیدن حوزه‌های واژگانی بسیاری از زبان‌هاست. اگر فارسی نتواند در این حوزه‌ها معادل‌سازی و تولید دانش کند، به حاشیه رانده خواهد شد.
در مرحله دوم، سلطه زبان شکسته و محاوره‌ای در فضای مجازی، به همراه ضعف در آموزش رسمی و ورود گسترده واژه‌های بیگانه، موجب گسست بین زبان معیار و زبان روزمره می‌شود. این گسست می‌تواند انسجام ملی را تضعیف کند.
در سومین مرحله، استفاده از واژگان خارجی در تبلیغات و برندینگ، نمادی از «استعمار نمادین» می‌شود که اعتماد به نفس زبانی جامعه را تخریب میکند. این وضعیت به تجاری‌شدن زبان هم منجر خواهد شد.
و نهایتا کاهش پیوند نسل جوان با متون کلاسیک، خطر گسست حافظه تاریخی را به‌دنبال دارد. زبانی که گذشته خود را از دست بدهد و فاصله نسلی را دامن بزند، توان ساخت آینده‌ای مقتدر را نیز از کف می‌دهد.
راهبردهای پاسداری از مرزهای زبانی
زبان فارسی علاوه بر کارکرد درونی، یک ظرفیت منطقه‌ای و جهانی دارد. در عرصه داخلی، محور وفاق میان اقوام و گروه‌های متنوع ایرانی است. در غیاب زبان مشترک، انسجام ملی به خطر می‌افتد. در سطح منطقه پیوندهای عمیق فارسی با افغانستان، تاجیکستان، آسیای میانه و شبه‌قاره، سرمایه‌ای برای دیپلماسی فرهنگی ایران است. در مقیاس جهانی هم، ادبیات فارسی، از فردوسی و خیام و نظامی تا حافظ و سعدی و مولوی، برند جهانی ایران است و می‌تواند ابزاری برای گسترش قدرت نرم باشد.
برای صیانت از زبان فارسی به‌عنوان رکن امنیت ملی، مجموعه‌ای از اقدامات راهبردی ضروری است:
1. زبان به‌عنوان سیاست عمومی: زبان باید در جایگاهی مشابه سیاست خارجی و دفاعی دیده شود؛ نه صرفاً در سطح فرهنگی.
2. نوآوری در معادل‌سازی: فرهنگستان زبان باید از رویکرد تدافعی صرف خارج شده و به نهادی پیشرو در تولید واژگان علمی و فناورانه بدل شود.
3. دیجیتالی‌سازی زبان: فارسی باید در فضای هوش مصنوعی، پلتفرم‌های دیجیتال و نرم‌افزارهای جهانی جایگاه تثبیت‌شده‌ای داشته باشد؛ وگرنه از چرخه آینده حذف خواهد شد.
4. دیپلماسی زبانی فعال: حمایت از آموزش فارسی در کشورهای همسایه و دانشگاه‌های جهان باید به‌عنوان بخشی از سیاست خارجی پیگیری شود.
5. پیوند هویت با ادبیات: بازآفرینی متون کلاسیک در قالب‌های مدرن (فیلم، انیمیشن، پادکست) می‌تواند زبان فارسی را در حافظه نسل جوان زنده و پویا نگه دارد.
با این همه، باید اذعان کرد که نهادهای رسمی متولی زبان فارسی ــ از فرهنگستان زبان و ادب فارسی گرفته تا وزارت آموزش‌وپرورش و وزارت علوم ــ علیرغم همه تلاش‌هایشان، هنوز نتوانسته‌اند پیوستگی زبانی و ادبی را به نسل‌های جدید منتقل کنند. واقعیت تلخ آن است که بخش قابل توجهی از دانش‌آموزان و حتی دانشجویان ایرانی، با میراث ادبی و زبان تاریخی خود آشنایی عمیق ندارند و طبق برخی گزارش‌ها حتی در خواندن و درک اشعار بزرگان فارسی همچون حافظ، سعدی یا فردوسی ناتوانند.
این مسئله تنها یک ضعف اداری یا سازمانی نیست؛ بلکه نشانه‌ای از خلأیی امنیتی و هویتی است که اگر جدی گرفته نشود، می‌تواند شکاف میان نسل‌ها را تعمیق کرده و سرمایه هویتی کشور را آسیب‌پذیر سازد. در حقیقت، سستی در انتقال زبان به نسل‌های تازه نه فقط خطری برای فرهنگ، بلکه تهدیدی برای امنیت ملی است؛ چرا که زبانی که نتواند نسل‌های خود را به هم پیوند دهد، به‌تدریج از کارکرد انسجام‌بخش و اقتدارآفرین خود بازمی‌ماند.
زبان فارسی نه تنها میراث گذشته، بلکه ابزار بقا و اقتدار آینده ایران است. در جهانی که نبرد روایت‌ها سرنوشت ملت‌ها را تعیین میکند، زبانی که توان روایت خود را از دست بدهد، به حاشیه رانده خواهد شد. روز ملی شعر و ادب فارسی یادآور آن است که همان‌طور که از مرزهای خاکی کشور پاسداری می‌کنیم، باید از مرزهای نرم زبان نیز پاسداری کنیم. زیرا زبان، خانه مشترک ایرانیان است؛ خانه‌ای که امنیت ملی، هویت جمعی و اقتدار تاریخی ما بر ستون‌های آن بنا شده است.