نور نیوز - گروه بین الملل : سایت خبری تحلیلی الجزیره در گزارشی با عنوان «آیا توافقی که به میانجی‌گری ترامپ انجام شده، روسیه و ایران را از قفقاز جنوبی کنار می‌زند؟» نوشت: الهام علی‌اف، رئیس‌جمهور جمهوری آذربایجان، پدر فقید و سلف او حیدر علی‌اف و شماری از نزدیک‌ترین متحدان سیاسی‌شان اهل نخجوان هستند. نام این منطقه کوچک، کوهستانی و توسعه‌نیافته آذربایجان که بین ارمنستان، ایران و ترکیه واقع شده، برای کسانی که خارج از منطقه راهبردی قفقاز جنوبی هستند، ناآشنا به نظر می‌رسد.
نام و اهمیت ژئوپولیتیک نخجوان پس از آن دوباره بر سر زبان‌ها افتاد که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور ایالات متحده، روز جمعه میزبان نشست سران آذربایجان و ارمنستان در کاخ سفید شد.علی‌اف و نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان، یک توافق صلح اولیه برای پایان دادن به دهه‌ها مناقشه بر سر قره‌باغ کوهستانی امضا کردند.
در اوایل دهه ۱۹۹۰، ارامنه ساکن قره‌باغ کوهستانی پس از جنگی که هزاران کشته و صدها هزار آواره برجای گذاشت، از جمهوری آذربایجانِ نفت‌خیز جدا شدند. مسکو در سال ۱۹۹۴ آتش‌بسی را میانجی‌گری کرد و با حفظ دو پایگاه نظامی در ارمنستانِ فقیر از نظر منابع، انرژی ارزان به آن عرضه و همزمان به آذربایجان سلاح فروخت.
هرچند این مناقشه شامل نخجوان نمی‌شد اما باعث قطع «کریدور زنگزور» شد؛ شریان لجستیکی ۴۰ کیلومتری که شامل یک جاده مخروبه و ریل‌های زنگ‌زده موازی بود و نخجوان را به خاک اصلی آذربایجان متصل می‌کرد. سفر هوایی و عبور زمینی طولانی و پر از دست‌انداز از طریق ایران تنها راه دسترسی به این برونگان بود؛ جایی که مقاماتش آن را همچون قلمرو شخصی اداره می‌کردند و قوانین و شیوه زندگی آن غالباً با سرزمین اصلی متفاوت بود. پس از پیروزی در جنگ ۲۰۲۰ بر سر قره‌باغ و بازپس‌گیری آن سه سال بعد، باکو مشتاق احیای این کریدور بود و بر حق فرامرزی بودن آن پافشاری می‌کرد و حتی به استفاده از نیروی نظامی می‌اندیشید.
«واقعیتی تازه در منطقه»
دلایل این تمایل، فراتر از صرفاً دسترسی دوباره به زادگاه علی‌اف است. این کریدور می‌تواند به یک شاهراه عظیم حمل‌ونقل بین ترکیه، آذربایجان و آسیای مرکزی بدل شود. این مسیر ممکن است جریان هیدروکربن‌های آسیای مرکزی به ترکیه و سپس اروپا را افزایش دهد، اقتصاد منطقه را رونق ببخشد و سلطه دو قرن روسیه بر منطقه که شامل گرجستان نیز می‌شود را برهم زند.
ارمنستان تمایلی به دادن دسترسی به آذربایجان در این کریدور نداشت، زیرا بیم داشت که اتحاد تقویت‌شده ترکیه و آذربایجان امنیتش را به خطر اندازد اما حالا گفته می‌شود که ترامپ روز جمعه این گره کور را گشوده و نقش او به ادعای امیل مصطفی‌اف، سردبیر پایگاه آنلاین «مینوال پلیتیکا» در باکو، «عملاً واقعیتی تازه را در منطقه تثبیت می‌کند». او به الجزیره گفت: «این یک تغییر جدی در معماری امنیتی و لجستیک حمل‌ونقل قفقاز جنوبی است.»
علی‌اف و پاشینیان در کاخ سفید ترامپ را با ستایش‌های فراوان نواختند و حتی او را نامزد دریافت جایزه صلح نوبل کردند. آندری کازانتسف، کارشناس منطقه، به الجزیره گفت: «چیزی که برایم جالب بود این بود که آنها خوب می‌دانستند در واشنگتن چگونه باید صحبت کرد.» آنها همچنین با نامگذاری این کریدور به عنوان «مسیر ترامپ برای صلح و امنیت بین‌المللی» (TRIPP) و اجاره آن به واشنگتن تا ۹۹ سال با حق انحصاری توسعه، به ترامپ ابراز تمجید کردند. آنچه شبیه یکی از معاملات ملکی محبوب ترامپ به نظر می‌رسد، در واقع نوید یک تغییر ژئوپولیتیک بر روی میدان است.
کازانتسف گفت: «دولت ترامپ واقعاً سریع توانسته مسیر چرخش ژئوپولیتیکی دیرهنگام را پیدا کند.» به ادعای او، چین که ابتکار کمربند و جاده را در آسیا و اروپای شرقی ترویج می‌کند، ممکن است نسبت به آن «بی‌طرف» بماند و روسیه که دو پایگاه نظامی در ارمنستان دارد، ممکن است «حداقل در ظاهر» آن را نادیده بگیرد. «اما برای ایران، این یک ضربه واقعی است.»
«تقویت نفوذ واشنگتن»
الکسی کوشچ، تحلیلگر سیاسی اوکراینی، گفت که واشنگتن برای حفاظت از TRIPP ممکن است از یک شرکت نظامی خصوصی استفاده کند و در نهایت یک پایگاه نظامی بسازد که به‌طور اسمی از ارمنستان محافظت می‌کند اما در واقع ایران را زیر نظر دارد. او افزود: «این یعنی فشار بالقوه بیشتر بر ایران و تقویت نفوذ واشنگتن در منطقه غنی از منابع دریای خزر که شرکت‌های نفتی آمریکایی در دهه ۱۹۹۰ سرمایه‌گذاری‌های کلانی در آن انجام دادند.»
مسکو نیز در آستانه از دست دادن دستاوردهای بزرگی است. علیشر ایلخاموف، رئیس اندیشکده «بررسی دقیق آسیای مرکزی» در لندن، گفت: «هرچقدر هم متناقض به نظر برسد، این مسکو بوده و همچنان هست که عامل تعیین‌کننده در حل‌وفصل صلح میان ارمنستان و آذربایجان و حل مشکل دسترسی آذربایجان به نخجوان بوده است.» او به الجزیره گفت: «یکی از انگیزه‌های اصلی نزدیکی دو طرف، تمایل آنها به رهایی از نفوذ مسکو و نقش حافظ صلحی است که به آنها تحمیل کرده است.»
ایلخاموف افزود: «توافق جدید تنها نشان می‌دهد که نقش مسکو به عنوان حافظ صلح و میانجی در روند صلح قفقاز جنوبی تا چه اندازه صوری است.»
با این حال، این توافق هنوز قطعی نشده و نشست به میزبانی ترامپ «خوش‌بینی زودهنگام» ایجاد کرده است؛ به گفته کوورک اوسکانیان از دانشگاه اکستر در بریتانیا، این خوش‌بینی «باید با واقع‌گرایی و سوابق تاریخی تعدیل شود، چرا که بسیاری از فرآیندهای صلح علی‌رغم شروع امیدوارکننده، شکست خورده‌اند.»
توافقی که هنوز نهایی نشده است
باکو که بودجه سالانه دفاعی‌اش به ۵ میلیارد دلار می‌رسد و از کل بودجه دولت بدهکار ایروان بیشتر است، تمامیت ارضی ارمنستان را به رسمیت شناخت اما از حدود ۲۰۰ کیلومتر مربع از خاک آن عقب‌نشینی نکرد. به گفته اوسکانیان، طرح TRIPP خواست باکو برای فرامرزی بودن کریدور را نادیده می‌گیرد و میان حاکمیت و دسترسی راهبردی توازن ایجاد می‌کند. او افزود، همچنین این سؤال مطرح است که ابتکارهای واشنگتن «مداخله‌ای اصولی یا ژئوپولیتیک فرصت‌طلبانه است؟».
حتی بدون رویارویی مستقیم، مسکو و تهران ممکن است تلاش کنند این توافق را تضعیف کنند. اوسکانیان گفت: «رضایت با اکراه آنها ضروری است اما به هیچ وجه تضمین‌شده نیست.» ایران روز شنبه تهدید کرد که TRIPP «به دروازه‌ای برای مزدوران ترامپ تبدیل نخواهد شد، بلکه به گورستان آنها بدل خواهد شد.»
به گفته اوسکانیان، ارمنستان یک دموکراسی «قطبی‌شده» است که بر سر از دست دادن قره‌باغ و درگیری پاشینیان با کلیسای رسولی ارمنستان دچار شکاف شده است. برای نهایی‌کردن توافق صلح، پاشینیان باید همه‌پرسی برگزار کند که قانون اساسی ارمنستان که در آن به «اتحاد مجدد» با قره‌باغ اشاره شده را اصلاح کند و در انتخابات پارلمانی ۲۰۲۶ پیروز شود.
بنابراین، موفقیت توافق ترامپ به بسیاری از پیچیدگی‌های سیاست قفقاز جنوبی بستگی دارد و غرب «باید با ظرافت و نه صرفاً با ژئوپولیتیک» درگیر شود.
الجزیره