نورنیوز-گروه بین‌الملل: روابط اقتصادی رو به رشد بین روسیه و جمهوری اسلامی ایران که برگرفته از منافع متقابل در بخش‌های مختلف ، به ویژه انرژی است ، به کانون بحث‌های اخیر تبدیل شده است . هر دو کشور می خواهند روابط اقتصادی خود را با برنامه‌هایی با هدف افزایش تجارت ، سرمایه گذاری های مستقیم و موافقت نامه های مالی تقویت کنند . پیش بینی می شود به زودی یک توافقنامه راهبردی جامع امضا شود که مرحله جدیدی را در زمینه همکاری آنها به ویژه در امور اقتصادی رقم خواهد زد . با این حال ، در رابطه با وضعیت کنونی روابط اقتصادی بین دو کشور ، پیشینه تاریخی آنها و چگونگی تحول این روابط ، سؤال‌های مهمی وجود دارد .
با نگاهی به دوران قبل از تأسیس جمهوری اسلامی ایران ، تجارت بین ایران و اتحاد جماهیر شوروی آن زمان به ویژه در مقایسه با تجارت ایران با کشورهای غربی مانند آمریکا ، اروپا و ژاپن نسبتاً محدود بود . اتحاد جماهیر شوروی به ایران پیشنهاد کمک هایی از جمله کمک به تاسیس شرکت ذوب آهن اصفهان در ازای گاز ایران را داد . اما این رابطه اقتصادی محدود باقی ماند .
پس از انقلاب 1979 ایران ، روابط اقتصادی روسیه و ایران رشد چشمگیری نداشت . طی چهار دهه گذشته ، علیرغم افزایش جزئی در سال های اخیر ، حجم تجارت بین دو کشور در حد متوسط باقی مانده است که در مقایسه با شرکای تجاری اصلی هر دو کشور بسیار ناچیز است . در سال 2022 ، حجم تجارت جهانی روسیه به میزان قابل توجهی به حدود 800 میلیارد دلار رسید ، در حالی که تجارت این کشور با ایران کمتر از 3 میلیارد دلار بود . این امر نقش نسبتا ناچیز ایران را در روابط تجاری کلی روسیه نشان می دهد .
از سال 1992 تا 2018 ، صادرات ایران به روسیه هرگز از 500 میلیون دلار در سال فراتر نرفت . اوج صادرات ایران به روسیه در سال 2021 حدود 920 میلیون دلار بوده است . در سال 1993 ، ارزش آنها کمتر از 190 میلیون دلار بود که به 730 میلیون دلار در سال 2006 و کمی بیش از یک میلیارد دلار در سال 2010 افزایش یافت ، قبل از اینکه در سال 2013 به حدود 750 میلیون دلار کاهش یافت . بالاترین میزان آنها در سال 2021 به 1.7 میلیارد دلار رسید . در سال 2022 ، صادرات روسیه به ایران به 1.15 میلیارد دلار کاهش یافت . این ارقام نشان می دهد که حتی زمانی که تجارت دوجانبه بین دو کشور رشد داشته است ، تنها بخش کوچکی از حجم تجارت جهانی مربوطه را نشان می دهد .
اتحاد سیاسی روسیه و ایران به دستاوردهای اقتصادی قابل توجهی تبدیل نشده است . حتی اوج تجارت در سال 2021 ، طبق داده های صندوق بین المللی پول ، از 3 میلیارد دلار فراتر نرفت . تا سال 2023 ، حجم تجارت به کمتر از 2 میلیارد دلار کاهش یافت و ایران را در جایگاه 41 در میان شرکای تجاری روسیه قرار داد . به طور مثال ، تجارت ایران با هند به تنهایی در سال 2018 به نزدیک به 17 میلیارد دلار رسید ، اگرچه هند حتی در میان سه شریک تجاری برتر ایران نیست . حجم تجارت جهانی ایران در سال 2022 حدود 80 میلیارد دلار بود ، در حالی که تجارت روسیه با جهان 10 برابر این رقم بود .
انرژی ، به ویژه گاز ، همچنان بخش مهمی از علاقه روسیه به ایران است . ایران برای توسعه صنایع نفت و گاز خود به سرمایه گذاری های هنگفتی نیاز دارد که برآوردها حاکی از نیاز به حداقل 200 میلیارد دلار است . با این حال ، با وجود نیاز ایران به سرمایه‌گذاری خارجی در بخش‌های مختلف از جمله کشاورزی ، زیرساخت‌ها ، هوانوردی ، خودرو و پتروشیمی ، روسیه در مقایسه با کشورهایی مانند چین ، ترکیه ، افغانستان ، هند و امارات ، سرمایه‌گذار قابل توجهی در این کشور نبوده است . این کشورها پنج سرمایه‌گذار برتر در ایران هستند ، اگرچه سرمایه‌گذاری‌های آنها نسبتاً اندک بوده است و مجموعاً در طول سال مالی 2024-2023 ایران تنها 4 میلیارد دلار بوده است . روسیه جز یک بار در سال های 2023-2022 که حدود 2.8 میلیارد دلار سرمایه‌گذاری کرد ، باز هم جزو پنج سرمایه‌گذار برتر نبود . با این حال ، حتی این سرمایه گذاری استثنایی ، عمدتاً در بخش های انرژی و معدن ، برای پاسخگویی به نیازهای اقتصادی گسترده تر ایران کافی نیست .
اعلام توافق راهبردی جدید بین روسیه و ایران ممکن است تغییر قابل توجهی در روابط اقتصادی آنها ایجاد نکند . این دو کشور در سال 2001 یک توافقنامه استراتژیک 20 ساله امضاء کردند که بر پروژه های امنیتی و انرژی متمرکز بود . این قرارداد به طور خودکار در سال 2020 برای پنج سال دیگر تمدید شد . در سال 2020 ، هر دو کشور کار بر روی یک توافق جدید را برای جایگزینی توافق قبلی آغاز کردند . با این حال ، توافق موجود نتوانست به طور قابل توجهی روابط اقتصادی آنها را بر خلاف روابط نظامی آنها تعمیق بخشد . حتی یادداشت تفاهم 2022 که گازپروم روسیه با شرکت ملی گاز ایران به ارزش 40 میلیارد دلار امضاء کرده است ، هنوز هیچ نتیجه مشخصی نداشته است .
بنابراین، امضای توافقنامه جامع راهبردی جدید ممکن است چشم انداز اقتصادی بین روسیه و ایران را به طور چشمگیر و قابل ملاحظه ای تغییر ندهد، به ویژه از آنجایی که هر دو کشور همچنان با تحریم های آمریکا و جامعه بین المللی مواجه هستند، تحریم هایی که به شدت توانایی آنها را برای گسترش تجارت و تبادلات اقتصادی یا انتقال فناوری در سال های اخیر مختل کرده است. علیرغم تلاش ها برای ایجاد سیستم های پرداخت مالی مشترک، این تحریم ها همچنان مانع مهمی برای تعمیق و گسترش همکاری های اقتصادی تلقی می‌شوند.
از سوی دیگر هم روسیه و هم ایران به سازمان‌‌ها و اتحادهایی با اهداف امنیتی، سیاسی و تا حدی اقتصادی پیوسته‌اند، مانند سازمان همکاری شانگهای، اتحادیه اقتصادی اوراسیا [اتحادیه اقتصادی اوراسیا نام کوتاه EAEU) ) یک اتحادیه اقتصادی میان دولتی شامل بلاروس، قزاقستان، روسیه، قرقیزستان و ارمنستان است که دبیرکلی آن را میخائیل میاسنیکوویچ برعهده دارد . معاهده تشکیل این اتحادیه در ۲۹ مه ۲۰۱۴ توسط بلاروس، قزاقستان و روسیه امضا شد و از یکم ژانویه ۲۰۱۵ لازم‌الاجرا شد]، گروه بریکس که شامل چین نیز می‌شود به دنبال خروج از انزوای اجباری بین المللی خود بوده اند. دو کشور امیدوارند که از طریق این اتحادها، ائتلاف‌‌های اقتصادی ایجاد کنند که بتواند به کاهش تأثیر تحریم‌‌های غرب در آینده کمک کند.
با این وجود هر از چند گاهی اختلافات سیاسی بین روسیه و ایران به ویژه در حوزه مسائل ژئوپلیتیکی ظاهر می‌شود. اعتماد بین دو کشور ممکن است آنقدر قوی نباشد که به نظر می‌رسد، زیرا روابط آنها بیشتر یک مشارکت تجاری است. به عنوان مثال جمهوری اسلامی ایران بسته به عوامل مختلف ممکن است به دنبال بهبود و گسترش روابط خود با غرب به قیمت روابط خود با روسیه باشد. با این حال، این موضوع نیاز به تجزیه و تحلیل جداگانه و عمیق دارد.
در پایان علیرغم همسویی سیاسی بین روسیه و ایران، روابط اقتصادی آنها توسعه نیافته باقی مانده است و چشم انداز رشد قابل توجه به دلیل چالش‌های داخلی و فشارهای خارجی محدود است. در حالی که انرژی، به ویژه گاز، به عنوان یک حوزه کلیدی همکاری باقی مانده است، بعید به نظر می رسد که روابط اقتصادی گسترده تر بین دو کشور در آینده نزدیک شاهد پیشرفت اساسی باشد، مگر اینکه آنها بتوانند راه هایی برای دور زدن تحریم ها و تقویت اعتماد بیشتر در مشارکت اقتصادی خود پیدا کنند.
عرب نیوز